नेपाल विभिन्न जाति, संस्कृति र परम्पराले भरिपूर्ण देश हो। यहाँका विभिन्न जाति र समुदायका आफ्नै विशेष चाडपर्वहरू छन्। हिन्दू धर्मावलम्बीहरूका लागि तिहार एक प्रमुख पर्व हो, जसलाई दीपावली वा यमपञ्चक पनि भनिन्छ। तिहार नेपालका सबैभन्दा रमाइला चाडमध्ये एक हो। यो विशेष गरी दाजु-बहिनीबीचको प्रेम, प्रकृति, पशुपंक्षी, र धनकी देवी लक्ष्मीको पूजासँग सम्बन्धित चाड हो। यो पाँच दिनसम्म मनाइन्छ र प्रत्येक दिनको आफ्नै विशेष महत्त्व हुन्छ।
तिहारको पहिलो दिन – काग तिहार
तिहारको पहिलो दिनलाई
काग तिहार भनिन्छ। कागलाई खबरवाहक मानिन्छ। हिन्दू धर्मअनुसार कागलाई यमराजको सन्देशवाहक
मानिन्छ, जसले राम्रो वा नराम्रो सन्देश पुर्याउने गर्छ। काग तिहारमा मानिसहरूले बिहानै
उठेर कागलाई भोजन दिन्छन्। कागलाई मीठा खानेकुरा खुवाएपछि परिवारमा सुख, शान्ति, र
समृद्धि आउने विश्वास गरिन्छ।
काग तिहारले हामीलाई
जनावरहरूलाई सम्मान गर्न सिकाउँछ। काग प्रकृतिको महत्त्वपूर्ण हिस्सा हो। यो वातावरणलाई
सन्तुलित राख्न मद्दत गर्छ। त्यसैले, काग तिहारले हामीलाई प्रकृतिप्रति कृतज्ञता प्रकट
गर्ने अवसर दिन्छ।
तिहारको दोस्रो दिन – कुकुर तिहार
तिहारको दोस्रो दिन कुकुर
तिहार मनाइन्छ। कुकुर मानवका सबभन्दा मिलनसार साथी हुन्। उनीहरू घरको रक्षा गर्छन्,
अपराध नियन्त्रणमा मद्दत गर्छन्, र मानिससँग विशेष सम्बन्ध राख्छन्। हिन्दू धर्मअनुसार
कुकुरलाई भैरव देवताको वाहन मानिन्छ।
यस दिन कुकुरलाई मालासँगै
रातो टीका लगाइन्छ, अनि मीठा परिकार खुवाइन्छ। यसले हामीलाई निष्ठा, सुरक्षामा योगदान
गर्ने जनावरहरूको सम्मान गर्न सिकाउँछ। प्रहरी र सेना विभागमा कार्यरत कुकुरहरूलाई
पनि यस दिन विशेष रूपमा सम्मान गरिन्छ।
तिहारको तेस्रो दिन – गाई तिहार र लक्ष्मी पूजा
तेस्रो दिन गाई तिहार
मनाइन्छ। गाईलाई हिन्दू धर्ममा विशेष स्थान दिइएको छ। यसलाई माता समान मानिन्छ। गाईको
दूध पोषणको मुख्य स्रोत हो, त्यसैले यसलाई सम्मान गरिन्छ।
यस दिन बिहानै गाईलाई
माला लगाइन्छ, रातो टीका लगाइन्छ, र राम्रो खानेकुरा खुवाइन्छ। गाईको पूजा गरेमा पुण्य
प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ। नेपालमा गाईलाई राष्ट्रिय जनावरको मान्यता दिइएको छ।
त्यसै दिन बेलुका लक्ष्मी
पूजा गरिन्छ। लक्ष्मी देवीलाई धनकी देवी मानिन्छ। यो दिन घर सफा गरिन्छ, झ्यालढोका
खुला गरिन्छ, रंगोली बनाइन्छ, र दीपमालाले घर सजाइन्छ। रातको समयमा लक्ष्मी देवीलाई
खुशी पार्न भजनकीर्तन गरिन्छ, दीप बालिन्छ, र विशेष पूजा गरिन्छ। विश्वास गरिन्छ कि
यसरी लक्ष्मी देवी प्रसन्न भएर धन-सम्पत्ति प्रदान गर्नुहुन्छ।
तिहारको चौथो दिन – गोवर्धन पूजा र म्ह पूजा
तिहारको चौथो दिन गोवर्धन
पूजा मनाइन्छ। किसानहरूले गोरुहरूलाई सम्मान गर्न गोवर्धन पूजा गर्छन्। गोरुहरू खेतीका
लागि अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुन्छन्। यस दिन किसानहरूले गोरुलाई माला लगाएर पूजा गर्छन्,
उनीहरूलाई मीठो खाना खुवाउँछन्, र विभिन्न परम्परागत गीतगाउँछन्।
नेवार समुदायमा यो दिन
म्ह पूजा मनाइन्छ। म्ह पूजामा आफ्नै आत्माको पूजा गरिन्छ। मानिसहरूले आफूलाई टीका लगाउँछन्,
विशेष परिकारहरू खान्छन्, र आफ्नो जीवनलाई धन्य सम्झिन्छन्। यस दिन आत्म-सम्मान र आत्म-प्रेमको
भावना झल्किन्छ।
तिहारको पाँचौं दिन – भाइटीका
तिहारको अन्तिम दिन सबैभन्दा
महत्वपूर्ण हुन्छ। यस दिन दाजु-बहिनीहरूबीचको प्रेमलाई विशेष रूपमा सम्मान गरिन्छ।
भाइटीकामा बहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइलाई टीका लगाएर दीर्घायुको कामना गर्छन्।
यो दिन विशेष गरी एउटा
शुभ साइतमा भाइटीका गरिन्छ। दाजुभाइलाई सप्तरङ्गी टीका लगाइन्छ, माला लगाइन्छ, र मीठा
परिकार खुवाइन्छ। दाजुभाइले पनि बहिनीहरूलाई उपहार दिन्छन्।
भाइटीका नेपाली समाजमा
एकता, प्रेम, र पारिवारिक सम्बन्धलाई बलियो बनाउने दिन हो।
तिहारमा खेल, रमाइलो र देउसी-भैलो
तिहारको समयमा देउसी-भैलो
खेल्ने परम्परा छ। केटाकेटी, युवायुवती, र वृद्धवृद्धा सबैजना समूहमा भेला भएर घर-घरमा
गएर देउसी-भैलो गाउने गर्छन्। घरधनीहरूले उनीहरूलाई आशीर्वाद स्वरूप दक्षिणा, मिठाइ,
र फलफूल दिन्छन्।
त्यस्तै, तिहारको समयमा
घरहरूमा दियो बाल्ने, आतसबाजी गर्ने, मिठा परिकारहरू खाने, र आपसी मेलमिलाप गर्ने चलन
छ।
तिहारको महत्त्व
तिहार केवल चाड मात्र
होइन, यो सामाजिक सद्भावको प्रतीक पनि हो। तिहारले मानिसहरूलाई प्रकृति, पशुपंक्षी,
दाजु-बहिनी, र समाजका अन्य सदस्यहरूसँग प्रेमपूर्ण सम्बन्ध बनाउने शिक्षा दिन्छ।
यस पर्वले हामीलाई स्वच्छता,
सहयोग, आपसी सम्मान, र शुभकामनाको भावना सिकाउँछ। तिहारका परम्पराहरूले धार्मिक, सांस्कृतिक,
र नैतिक मूल्यहरू प्रदान गर्छन्।
निष्कर्ष
तिहार नेपाली समाजको
एक महत्वपूर्ण चाड हो। यस पर्वमा घर-घर झलमल हुन्छ, मानिसहरू हर्षोल्लाससाथ चाड मनाउँछन्,
र सबै जनावर, प्रकृति, तथा पारिवारिक सम्बन्धलाई सम्मान गरिन्छ।
तिहारले नेपाली संस्कृति,
परम्परा, र एकताको भावना झल्काउँछ। यो पर्वले हामीलाई प्रेम, सहिष्णुता, सहयोग, र सकारात्मक
सोचको पाठ दिन्छ। तिहारको महत्व केवल धार्मिक पक्षमा मात्र सीमित छैन, यो हाम्रो जीवनशैलीसँग
पनि गाँसिएको छ।
तिहारको महिमा हाम्रो
संस्कृतिको सुगन्ध हो, जसले हाम्रो समाजलाई अझ राम्रो बनाउँछ। त्यसैले, तिहारलाई हर्षोल्लासका
साथ मनाउनुपर्छ, तर यसको वास्तविक उद्देश्यलाई पनि बुझ्नुपर्छ।
